Bản năng hay minh triết ?

Có nghĩa là từng cá thể phải kiềm chế một phần tự do hay cảm xúc cá nhân để cộng đồng có thể tồn tại và phát triển ổn định.Tuy vậy bản năng là những kích thích từ các giác quan nên khi có cơ hội thì nó xuất hiện và tự phát triển trong từng cá thể.
Đàn sói phân chia nghĩa vụ khi đi săn rất thông minh. Con thì chặn đầu , con thì khóa đuôi, còn con khỏe thì áp sát bắt mồi. Nhưng khi được mồi, cả bọn cắn xé nhau, không biết chia nhau. Con sói giữ được mồi thì muốn ăn một mình. Con sói không có ăn thì nhăm nhe xông vào tranh giành. Việc giữ mồi và giành mồi là phản sạ do nhu cầu sinh tồn của cơ thể và vì không biết cách phân chia. Đó là hành vi chiếm hữu mang tính bản năng.Việc tranh giành giống cái cũng là phản sạ sinh hóa trong cơ thể giống đực mang tính bản năng trong truyền giống. Như vậy bản năng chiếm hữu quyền lực để có thức ăn, lảnh thổ, truyền giống là bản năng sinh tồn vốn có từ động vật mà con người tiếp nhận trong quá trình tiến hóa.
Đầu thập niên 1970, tại Uganda người ta thành lập công viên hoang dã. Vì khó khăn trong vận chuyển , người ta đã bắn hạ voi cha mẹ và cột voi con vào xác các voi lớn để chờ xe đến di chuyển voi con. Các voi con khi lớn, sau 13 năm vẩn nhớ cảnh voi cha mẹ bị giết và gây ra những vụ trả thù con người, tê giác và gia súc. Sau khi nghiên cứu và tìm được nguyên nhân, người ta di chuyển cả gia đình voi thì hiện tượng trả thù từ đàn voi con sau khi lớn không thấy xuất hiện. Như vậy bản năng trả thù đã xuất hiện rõ từ động vật cao cấp như voi và kéo dài trong thời gian nhiều năm.
Trong xã hội loài người, con người đã sớm biết sử dụng bản năng sinh tồn, bản năng trả thù để tăng sức mạnh của người lính khi phải đối kháng trong chiến tranh.
Theo Spinoza, ( 1633-1677) nhà triết học Hà Lan gốc Do Thái, các bản năng hoàn toàn độc lập với nhau và có thể tương phản lẩn nhau. Con người thường thực hiện theo bản năng có cảm xúc mạnh nhất. Vì tình yêu nam nữ, con người có thể chọn cái chết dù rằng bản năng sinh tồn chống lại. Nhờ trí tuệ, người khôn ngoan hơn thì biết trì hoãn, để lắng động các cảm xúc. Nhờ đó anh ta sẽ có một tư duy minh triết khi hành động.
Vậy thế nào là minh triết ? Theo I. Kant , tư duy con người được sắp xếp với các lớp bao bọc : Lớp cảm giác; Lớp tri giác; Lớp tri thức và Lớp minh triết. Lớp minh triết là “đời sống được tổ chức ” một cách hợp lý vì mục tiêu cao thượng mà I. Kant hướng đến : “Ta hảy tìm hạnh phúc cho kẻ khác, nhưng cho chính ta , thì hảy tìm sự hoàn thiện, dù nó đem lại cho ta hạnh phúc hay đau khổ “( Trg 234- Câu chuyện triết học- Will Durant- NXB Hồng Đức 2014). Viết đến đây ta nhớ câu nói nổi tiếng của Các Mác : ” Hạnh phúc là đấu tranh”. Rõ ràng triết lý của I. Kant giúp con người yêu con người hơn.
I. Kant là làm rõ hơn tư tưởng Socrate – nhà triết học Hy Lạp – 400 năm trước Công nguyên- với mục tiêu của hành động là ” Chân – Bằng Mỹ “. ( Trg 60- Câu chuyện triết học- Will Durant- NXB Hồng Đức 2014). Tư duy và hành động phải phù hợp với Chân lý của quy luật tự nhiên và quy luật xã hội, phải bảo đãm sự Công bằng giữa con người và con người , phải hướng đến cái Mỹ từ hình thức đến cả nội dung, từ thể chất đến cả tâm hồn. Xưa, Ruồi trâu từng khinh bĩ những con người đẹp về hình thức nhưng tàn tật trong tâm hồn.Chính khí phách của Ruồi Trâu từ  đầu thập niên 1960 đã dệt nên những bài viết hôm nay. 
Với phương pháp tư duy trên, bạn sẽ dể dàng phân định rõ nhà cách mạng và kẻ xấu. Nhà cách mạng luôn luôn quan tâm nâng cao dân trí, để người dân từ nền tảng tri thức tự có mà chọn lựa hành động theo Hiến pháp và đạo đức làm người. Nếu vì hạnh phúc của mọi người thì sau khi cách mạng thành công, người cách mạng sẽ chọn cuộc sống thanh đạm bằng tình yêu lao động với nghề nghiệp của mình và tiếp tục con đường của I. Kant là tự hoàn thiện mình hơn để giúp người khác hạnh phúc.
Còn kẻ xấu thì chọn con đường quyền lực để chiếm đoạt tài nguyên, công quỹ và tình dục. Hơn nữa họ thường thích trả thù những ai dám chỉ ra sự giả dối của họ. Những xu hướng phân biệt chũng tộc, màu da, tôn giáo, thích sử dụng sức mạnh là bóng dáng bản năng của đàn sói.
Xã hội tràn lan việc bán chữ ký để lấy tiền thì hoàn toàn đồng dạng với chuyện kẻ cướp chặn đường cướp vàng, sau đó cắt ra bán ăn dần.Những  người chọn con đường quyền lực  để tham nhũng  không chỉ biểu thị sự khiếm khuyết về văn hóa của cá nhân mà còn là hình ảnh để thiên hạ có quyền nghi ngờ về mục tiêu tham gia cách mạng của cha ông họ không  cao đẹp như lòng tin xưa nay của nhân dân, mà là một hành trình vì cần chiếm đoạt của đồng loại  và trả thù cho những bất công trong quá khứ !
Có người cho rằng chống sự bất công trong xã hội bằng hòa bình là biểu thị sự hèn nhát và thiếu dũng cảm ! Nhưng ngạn ngữ Đức có câu : “Dũng cảm là tốt, bền chí thì tốt hơn”. ( Trg 82- Hợp tuyển văn học Đức- NXB Văn học 2005). Chỉ có thể hướng đến sự tiến hóa, bằng tư duy minh triết và cả sự khoan dung thì mới hy vọng từng bước hòa giải dân tộc và cùng hướng đến tương lai.
Các vĩ nhân thế giới như Mahatma Gandhi ( 1869-1948), Nelson Mandela ( 1918-2013) hay bà Aung San Suu Kyi đã hiểu chu trình xoáy của bạo lực. Vì khi đã dùng bạo lực để có chính quyền thì tất yếu phải dùng bạo lực giữ chính quyền. Mà dùng bạo lực giữ chính quyền thì tất yếu phải phát sinh các bản năng động vật trong con người : sự chiếm đoạt quyền lực, vật chất và tình dục.Theo bản năng, con người khó dừng lại ở các giới hạn đạo đức và sẽ dẩn đến việc liên kết với nước ngoài vì lợi ích của chính mình và nhóm mình. Đó là quy luật tất yếu hình thành sự tham nhũng và xuống cấp về đạo đức khi có quyền lực từ nòng súng.
Với trãi nghiệm của thực tiển, loài người ngày càng hiểu quy luật tự nhiên và quy luật xã hội loài người. Từ thế kỹ thứ 18, Montesquieu đã đưa ra Tam quyền phân lập. Đến đầu thế kỹ thứ 21 nhờ In-tơ-nét mà loài người có thể chia sẽ nhau những trãi nghiệm trong cuộc sống và gắn bó nhau nhiều hơn. Từ hiện tượng Brexit và bầu cử Tổng thống thứ 45 nước Mỹ, loài người lại thấy các thông tin không nguồn gốc từ những bản năng ích kỹ đã làm hổn loạn xã hội. Mọi cá nhân đều có quyền phát biểu ý kiến nhưng phải có địa chỉ thật và chịu trách nhiệm với hành động của chính mình. Rồi đây loài người sẽ phải tiếp tục hoàn thiện thông tin, nhằm chỉ rõ nguồn gốc mọi thông tin hướng con người đối thoại với nhau trong sự chân thành, đầy trách nhiệm và vì sự tiến hóa. Như vậy quyền tiếp nhận thông tin minh bạch là quyền thứ tư mà loài người đang hướng đến. Một Hiến pháp tiến bộ không thể dừng ở Tam quyền phân lập mà phải có Tứ quyền phân lập : Lập pháp, Hành pháp, Tư pháp và Tin pháp. Đó là cơ chế quản trị xã hội tiên tiến nhất của thời đại nhằm hạn chế các bản năng tiêu cực và hướng loài người vào nền văn minh.

Trên mạng có thông tin : “Tại thủ đô Tokyo, trong đền Triết gia, người ta treo một bức tranh mang tên “Bốn người minh triết trên thế gian”, trên đó thể hiện hình ảnh Đức Phật, Khổng tử, Socrate, I.Kant.”
Trong sự khũng hoảng niềm tin trên thế giới vào đầu năm 2017, việc bắt đầu lại từ Socrate , Spinoza và I. Kant rõ ràng là những bước đi khoa học và hợp lý.
KS Doãn Mạnh Dũng